Bilge Tonyukuk Enstitüsü: „Dünyanın En Zengin Hazinesi…“ TURFAN HAZİNELERİ

„Dünyanın En Zengin Hazinesi…“

Yücel Feyzioğlu (feyzioglu@arcor.de)

Fotoğraf: Yaşar Özbek

„Turfan Araştırmaları“ adıyla bilinen dünyaca ünlü Turfan hazineleri nedir?

Berlin-Brandenburg Bilimler Akademisi’nin „Turfanforschung“ (Turfan Araştırmaları) adlı tanıtım broşüründe şöyle yazıyor. Broşürün 6.sayfasından kısaca aktarayım:

„Kuzey İpekyolu Vahasından getirilen el yazmaları koleksiyonu dünyanın en zengin ve en önde gelen koleksiyonudur. Orta Asya’dan orijinal metinleri kapsamaktadır. Bu koleksiyon Berlin’dedir.“

Peki Turfan nerededir?

Orta Asya’nın doğu merkezi. Orada Taklamakan havzası var. Havzanın batı sınırlarını Pamir Dağları kapatır, kuzey sınırını Tiyanşan Dağları, güneyini ise Kunlun Dağları. Bu görkemli dağların kapattığı devasa çöküntü Taklamakan havzasıdır. 950 bin km.kare. Türkiye’den daha büyük. Yüksek dağ zirvelerindeki buzullardan bu çöküntüye doğru sızan ve akan sular var. Bu sular için 2500 yıl öncesinden başlayarak toprak altından kanallar açılmış. „Karız Su Kanalları“ denir bunlara. Bu kanallarla gelen sular çöküntüyü verimli hale getirir. Buraya Turfan denir. Seviyesi deniz yüzeyinden 164 m. daha alçaktır. Meyvesi sebzesi çok lezzetli olur. Taze sebze ve meyve için kullandığımız „Turfanda“ sözü de oradan gelir. Turfan Bölgesi’nden Kaşgar’a, Kaşgar’dan Miran’a kadar 2500 km. boyunca bu verimlilik devam eder. Karız su kanalları dünyanın en eski kanalları ve muhteşem bir mühendislik olayıdır. Bu çoğrafyada yaşayan Türkler göçebe olmamış, yerleşik kalmış, büyük bir uygarlık yaratmışlar. Kanallarda, yollarda, şehircilikte, ticarette, sanat ve edebiyatta ileri gitmişler. O nedenle ilk etkili kitaplarımız YUSUF HAS HACİB’in “Kutadgu Bilig”i ile KAŞGARLI MAHMUD’un “Divân-ı Lügâti't-Türk”ü bin yıl önce orada doğmuştur. O büyük eserlerin doğabilmesi için yüzlerce yıllık bir birikim gerekiyordu. O birikimin yazılı belgeleri bugün Berlin’de. Berlin-Brandenburg Bilimler Akademisi’nin arşivindedir. Resimler, heykeller, taht ve günlük kullanım eşyaları ise dört müzeye dağıtılmış durumdadır. Hepsini bilen biriyle Berlin’e gitmeden hepsini toplu görüp tam bilgi edinmek mümkün değil. O müzeleri ve arşivi eşim ve Büyükelçiliğimizden arkeolog Yaşar Özbek ile ziyaret ettik. Aşağıda değineceğim. Önce Turfan bölgesi için birkaç söz daha:

Bu bölgeyi geliştiren sebeplerden biri de tarihi İpekyolları’dır. Bu yolların ana damarları buradan –Doğu Türkistan’dan- geçer. M.Ö 2.yüzyıldan beri açık olan bu yollar uygarlığın gelişmesine en büyük katkıyı sağlamış. Ticaret gelişmiş. Bu yollar üzerinden sadece ticari eşya değil, sanat, edebiyat, kültür, dini inançlar, yaşama biçimleri de akmış, yayılmış, birbirini etkilemiş… Türkiye Türkçesindeki uygarlık sözü de aslında uygurlaşmak anlamına gelir.

Turfan’daki ana yolların doğu ucu Çin’e batı ucu Roma İmparatorluğu’na ulaşır. Bu yollara „İpekyolu“ adını 1877 yılında F. von Richthoven verir. Turfan havzasından Kızıl bölgesine, Yarkent’den Dunhang’a kadar bu yollar üstünde batılılar kazılar yapmış, inanılmaz zenginlikte hazineler ortaya çıkarmışlar. Bugünkü Uygur topraklarında yapılan bu çalışmalar 100 yıldır sürmektedir. Japonya, Almanya, İngiltere, Rusya ve İtalya’dan uzmanlar bu hazinenin üstünde aralıksız çalışmaktadırlar. Çin daha sonra bu çalışmaya katılmıştır.

Hazine ne zaman bulundu? Kazı ne zaman başladı?

Batı dünyasında tabiatı araştırma merakı 19.yüzyılda artmış, başında büyük bilgin Alexander von Humboldt’un olduğu bir araştırma grubu Çarlığın davetiyle Rusya’ya, oradan Orta Asya’ya gitmiş. Onların gidişi arkeologların, tarihçilerin, filologların da ilgisini çekmiş. Ama asıl ilgiyi kabartan ise, ŞİMDİ DİKKAT EDİN: İngiliz Yüzbaşı Bower’in Uygur kenti Kuça yakınlarında 1889 yılında cinayete kurban giden bir İskoçyalı gezginin katilini araştırması sırasında bulduğu el yazmaları olmuş. Bu yazmalar, İslam öncesi Mani Türklerinin el yazmalarıdır. Bunlar bizim medeniyetimizin asıl kaynaklarıdır. Ve İslan sonrasında bulunan yazmalar da arşivde az değildir.

Bu yazmaların bulunuşu duyulur duyulmaz, o dönemde Orta Asya’da hazinelerin olduğu haberi hızla yayılmış, Batıdan ve Japonya’dan gelenlerin sayısı artmış, o büyük hazinenin gizemli sırrını çözmek için iz aramaya yönelmişler. Bu gizemli sır, Kaşgar’dan Dunhuang’a kadar uzanan 2500 kmlik İpekyolu üzerindeki şehirler, şehir kalıntıları ve köylerdeki hazinelerdir. Başta Turfan ve çevresi olmak üzere, Koço, Kurutga, Yarkent, Toyuk, Karaşehir, Kumtura, Subaşı, Kiriş, Aksu, Kızıl, Maralbaşı, Mazardağı, Ferhat Bey, Endere ve daha başka Uygur şehir ve köyleridir. Turfan yakınlarındaki Bezeklik ile Zengim ise tam bir arşivdir. Neler vardır o hazinelerde ve kimler ilk önce onları bulmuştur? Anlatayım: (Müzeden fotoğraflar)

Berlin Etnoloji Müzesi Müdürü Prof. Grünwedel ile yardımcısı Türkolog Albert von Le Coq 1902-1914 yılları arasında Doğu Türkistan’da dört kazı gerçekleştirmişler, 12 yılda toplam 423 sandık dolusu eski eser ve el yazmaları getirmişler. Her sandık 75-80 Kg ağırlığında. Rusyalı Türkolog Radloff bunları yönlendirmiş, yardım etmiş, getirilen buluntular Rusya’dan gümrüksüz geçirilmiş. Toplam ağırlığı 32,5 tondur.

Bunlar arasında hâlâ sırrı çözülememiş, hikayesi araştırılmamış binlerce duvar resmi, sanat eseri, heykel ve günlük kullanım eşyası, porselen, süs eşyası, takılar, tekstil ve metal parçaları var... Bunlar yukarıda da belirttiğim gibi Berlin’de dört müzeye dağıtılmıştır.

Hepsinden önemlisi de 20 dilde 40 binden fazla el yazması ve kitaplar ve grafikler var... Bunların 19.400 sayfası Uygurca, eski Türkçe ve Mani Türkçesindedir. Bir de Ruslar Petersburg’a, Japonlar Tokyo’ya, İngilizler Londra’ya, Fransızlar Paris’e, Çinler Pekin’e sayısız eser götürmüşler. Kazılar Çinliler tarafından devam ettiriliyor. Bunların toplamı ne kadardır? Bilinmiyor.

Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi öğretim üyesi ve Pekin Uluslararası Üniversite dekanlarından Dr.Abdurreşid Yakup’a, “bu çalışma ne zaman sona erebilir?” diye soruyorum. “Yüz yılda yine bitmez!” diyor. Çünkü yüzlerce yıl boyunca yazı ve kültür adına ne varsa hepsi birikmiş, İpekyolu boyunca arşivlenmiş. Bir taraftan kazılar devam ediyor, bir taraftan buluntuların üstünde çalışılıyor.

2019 yılına kadar yapılacak çalışmalar sonucunda „Turfan el yazmaları ve eserleri“nin bir bölümü Berlin’deki Müzeler adasına taşınacak. Yine Çin, Alman, Rus, Fransız, İngiliz, Amerika müze ve üniversitelerinden uzmanlar bu çalışmayı sürdürüyor. Türk Cumhuriyetlerinden kimse bu çalışmanın içinde yok.

Bizim tarih ve kültürümüze yönelik kendi belgelerimizi incelemek bizim de hakkımız. Bizim kültürel kimliğimizin kökleri, birikimi orada. O büyük hazinenin açılmasında sırların anlaşılmasında söz sahibi olmak zorundayız.

Berlin-Brandenburg Bilimler Akademisi’nin „Turfanforschung“ (Turfan Araştırmaları) broşürü: „İpekyolu Vahasından getirilen Berlin el yazmaları koleksiyonu dünyanın en zengin ve en önde gelen koleksiyonudur. Orta Asya’dan orijinal metinleri kapsamaktadır. Bu arşiv bizim elimizdedir,“ diye boşuna yazmıyor. Eğer biz bu çalışmanın içinde olmazsak, herkes o arşivin içinde kendi medeniyetinin izlerini arayacak, dünyaya o tanıtılacaktır. Yanlış anlaşılmasın, bu bir suçlama değil. Kim böylesi devasa bir arşive girse önce kendi geçmişini önemsemez mi?..

Biz Neler Yapabiliriz?

Birincisi; gerek Türk Cumhuriyetleri kültür ve eğitim bakanlıkları, bilim kuruluşları, üniversiteler bu konuda çalışmaya katılabilirler. Gerek TÜRKSOY buna öncülük edebilir. TİKA devreye girebilir. Başvuru adresi şudur:

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften -Turfanvorschung-Jägerstraße 22/23, D-10117 Berlin, (Tel: +49 (0)30 20370 0 E-Mail: bbaw@bbaw.de)
İkincisi; bu arşivden gezici bir sergi hazırlanmalı ve çeşitli dillerde büyük bir katalog da yayınlanmalıdır. Bu sergi dünyanın belli başlı kültür başkentlerinde ve bütün Türk yurtlarında açılmalı, bu kültür, bütün yönleriyle yayın organlarında duyurulmalı, ele alınmalı ve programlar yapılmalıdır, şimdiye kadar saklı kalan hazinemizi herkesten önce kendimiz keşfetmeliyiz. Unutulmasın bizim kültürümüzün, kimliğimizin kökleri sadece İslam kaynaklı değildir. Onun kökleri 3500 yıl geçmişlere dayanan daha kadim bir kültürdür. Bu çalışma İslam kültürüne de kendine güvenme imkanı sunacak, kendisini çaresiz hissedenler İslam adına teröre baş vurmayacaktır. Asıl kaynak buralardadır. Bu kapsamlı çalışmayı başka bir ülkeye bırakırsak, bizim bu kültürel kimliğimizin belgeleri asıl amacına hizmet etmeyecektir. İş bize düşüyor, kendi göbeğimi kendimiz kesmek zorundayız.

Çok önemli üçüncü bir öneri

Üniversite öğrencilerimizin bir bölümü Türkolojiye yönelmeli, ya da Türkolojide okuyanlar yüksek lisansını, doktorasını bu arşivde yapmalıdır. Arşiv ve müzelerde yer bulmak zor değil, yeterki istekli olalım, gençlerimiz buraya yönlensin.

Sıcak haberleri ilgililerden ve gençlerden bekliyoruz.

Meraklılar için:

30 Kitapta Turfan El Yazmalarının Tıpkı Basımı

Bu el yazması eserlerin tıpkı basımı 1971-1993 yılları arasında Berlin Akademie Yayınevince, 1996 yılından itibaren de Belçika Turnhout’da Brepols Verlag (Yayınevi) tarafından yapılmıştır. Ancak bunların büyük bir kısmı okunmamış, parçaları tamamlanmamış analizleri yapılmamıştır. İlgilenenler için kitapların listesini aşağıda sunuyorum. İlgililer buradan sipariş edip üstünde çalışabilirler. Kitapların fiatları 70,00 ile 200,00 €uro arasında değişmektedir.

Her Türküloji Enstitüsünün ilgisini çekecektir diye düşünüyoruz:

LİSTE: