Orhun Türkçesi Metinleri Sözlüğü

A

aç- acıkmak

adrıl- ayrılmak

agı ipekli kumaş, hazine

alkın- tükenmek, mahvolmak

altun altın

amtı şimdi

ańıg kötü, fena

antag öyle, öylece

apa ata, ecdat

ar- aldatmak

arıl- tükenmek, mahvolmak

arkış kervan

arkuk aksi, inatçı

armakçı aldatıcı

artur- aldanmak

asra aşağıda, altta

aşsız yiyeceği olmayan, aşsız

at ad, isim

atlıg atlı, süvari

ay- söylemek, demek

azkıńa azıcık

azu acaba

B

balık şehir

bar var, mevcut

bar- varmak, gitmek

başlıg başı olan, başlı

bay zengin

baz bağımlı, tâbi

beg bey

beglik bey olacak, bey olmaya lâyık

ben ben, 1. tekil kişi zamiri

(karşılaştır men)

beŋgü ebedî, sonsuz

ber- vermek (karşılaştır bir-)

bıŋ bin, (1000)

bilig bilgi

biligsiz bilgisiz

biŋ bin, 1000 (krş. bıŋ)

bir- vermek

birdin güney, güneyde

biriki birleşik

bir(i)ye güneyde

bişük beşik, aynı beşikte yatan, akraba

bod boy, kabile

bodun halk, millet

boguz boğaz

bol- olmak

boşgur öğretmek, akıl vermek

böri kurt

buçegü bu üçü birlikte (< bu üçegü)

buka boğa

buluŋ taraf

buŋ bun, sıkıntı

buŋsuz bunsuz, sıkıntısız

buyruk kumandan

buz- bozmak, bozguna uğratmak

Ç

çabış kumandan

çıgań fakir, yoksul

E

eçi ağabey, büyük erkek kardeş

eçü ata, ecdat

edgü iyi

edgüti iyice

eki otuz yirmi iki, (22)

eki yigirmi on iki, (12)

elig elli, (50)

ellig vatanı olan, vatan sahibi

elsire- vatansız, ülkesiz kalmak

er- i- yardımcı fiili, olmak

erinç şüphesiz, mutlaka

eşid- işitmek, dinlemek

eşilik hanım olmaya lâyık, hanım

olacak

I

ı orman, ağaçlık yer

ı- göndermek

ıçgın- elden çıkarmak, bırakmak

ıd- göndermek

ıduk kutsal

ıgar güçlü, kudretli (< Sogdça igar)

İ

içger- bağımlı kılmak

içik- bağımlı olmak

içre içte, içerde

idi hiç, asla

igid yalan

igid- besleyip doyurmak

il memleket, ülke, vatan, il

ilgerü ileri

ille- vatan haline getirmek

illig vatan sahibi, illi

ini(y) küçük erkek kardeş

işgiti ipek, ipekli kumaş

it- düzene sokmak, düzenlemek

itin- düzenlemek

K

kabış- kavuşmak

kagan kağan, han, hükümdar

kaganla- kağan yapmak

kaganlıg kağan sahibi, kağanlı

kagansıra- kağansız kalmak

kalıŋ haraç, bac

kamag bütün, hep

kan han, hükümdar

kaŋ baba

kanlan han sahibi olmak

katıgdı sağlamca

katun hatun, kadın

kazgan- kazanmak

keç- geçmek

kel- gelmek

kergek gerek; yok

keyik yaban hayvanı

kıd- kıymak, acımak

kılın- yapılmak, doğmak, yaratılmak

kış- kılmak, yapmak

kiçig az, pek az, küçük

kikşür- birbirine düşürmek, arayı açmak

kisre sonra

kod- koymak, bırakmak

koń koyun

kon- konmak, yerleşmek

kontur yerleştirmek

kölek küçük göl, gölcük

köŋül gönül

kör- (I) görmek

kör- (II) tâbi olmak, bağımlı olmak

kötür- kaldırmak, yükseltmek

kubran- toplanmak, bir araya gelmek

kubrat- bir araya getirmek, derleyip

toplamak

kulad- kul olmak

kurıdın batıda

kurya batıda

kut baht, talih

kutay ipekli kumaş, atlas kumaş

kuz kuzey

kü şan, şöhret, haber

küç güç, kuvvet

külüg şanlı şöhretli

kümüş gümüş

kün güneş, gün

küŋed- cariye olmak

küntüz gündüz

küreg kaçak

kürlüg aldatıcı

M

men ben (krş. ben)

N

neŋ hiç, hiç de

O

oçuk ocak

oglan çocuk, evlat

oksuz örgütsüz

olur- (tahta) oturmak, oturmak

ortu orta

ot ateş

Ö

ö- düşünmek

öd zaman

ög anne

ök pekiştirme edatı (kalın ünlüyle sonlanan sözlerden sonra ok)

ölür- öldürmek

öŋdün doğu, doğudan

öŋre doğu, doğuda

ötün- arz etmek, rica etmek

ötünç rica, maruzat

öz kendi, öz

S

sab söz, haber

sakın- düşünmek

sayu her

sekiz yegirmi on sekiz, (18)

semiz semiz, şişman, toplu

seŋün (< Çin.) General

sıgıtçı ağlayıcı, yasçı

sıgta- ağlamak, göz yaşı dökmek

sökür- çöktürmek, diz çöktürmek

sub su

sü asker, ordu

süçig tatlı

süle- asker sevk etmek, sefer etmek

süŋüş- savaşmak

Ş

şad yüksek bir unvan

T

tabışgan tavşan

tagık- dağa çıkmak

taluy deniz

taş (I) dış, dışarı

taş (II) taş; mezar taşı

taşık- dışarı çıkmak; isyan etmek, baş

kaldırmak

taşra dışarı

te- demek

teblig aldatıcı, hilekâr

teg gibi

teg- hücum etmek, saldırmak

tegi kadar

tegre çevre, çepeçevre

teŋri Tanrı

tıŋla- dinlemek

tir- yaşamak

tirgür- yaşatmak, canlandırmak

tiril- toplanmak

tirkiş kervan, kafile

tizlig dizli (mec. dirençli, inatçı)

to- doymak

tod- doymak

topul- delmek

tor- açlıktan ölmek

toruk zayıf, cılız

töpü tepe

törü töre, yasa

tug- doğmak

tüketi baştan sona, tamamıyla

tümen on bin, (10000)

tün gece

tüz barışık, uyumlu

tüzsüz uyumsuz

tüzül- anlaşmak, sulh olmak

U

u- mümkün olmak, muktedir

olmak

uçuz kolay

udı- uyumak

uduz- sevk etmek

uguş soy-sop, kabile, kavim

ulayu önce; ve

ulug ulu; lider

ur- vurarak yazmak

urı erkek

urugsırat- nesilsiz, çocuksuz bırakmak

Ü

üçün için

ügüz ırmak

üküş çok

ülüg bölük, kısım

üz- kırmak, kesmek, koparmak

üze üzerine, üzerinde

Y

yabgu yüksek bir unvan

yablak kötü, fena

yadag yaya, piyade

yagı düşman

yen yan, taraf; -a doğru (krş. yan)

yeti yegirmi on yedi, (17)

yeti yüz yedi yüz, (700)

yılkı at sürüsü

yır(ı)ya kuzeyde

yırdın kuzey, kuzeyde

yış yayla, dağ

yi- yemek (krş. ye-)

yig daha iyi, yeğ

yit- kaybolmak, yitmek

yitür- yitirmek, kaybetmek

yimşak yumuşak

yagız kara

yaguk yakın

yagut- yaklaştırmak

yalaŋ çıplak

yan yan, taraf

yań- yaymak, bozguna uğratmak

yana yine, yeniden

yaŋıl- yanılmak, hata etmek

yaratun- kendini yaratmak; örgütlenmek

yarlıka buyurmak

yazı yazı, ova

yegirmi yirmi

yeme yine, da/de

yinçge ince

yogçı yuğ töreni yapan, yasçı

yogla- yuğ (cenaze) töreni yapmak

yogur- (ırmak) geçmek

yoŋaşur- karşılıklı olarak birbirini

kışkırtmak

yorı- yürümek, ilerlemek

yorıt- yürütmek

yutuz eş, zevce

yuyka yufka, ince

yügerü yukarı, yukarıya

yüküntür- secde ettirmek, baş eğdirmek

Kaynak: T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2347 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1344

ORHUN TÜRKÇESİ

Yazar Prof. Dr. Aysu ATA

Yıl 2011