Yazıtlarla ilgili
belge ve unsurlar
Anıtların arz ettiği anlama
göre, farklı olan hususları
göz önünde bulundurarak
Gök Türk anıtlarının
kendine özgü damgasının,
kendine özgü ahenginin ve
imgelerinin bulunduğunu
rahatlıkla söylemek mümkündür.
Anıtlardan da görüldüğü
gibi, özellikle II. Gök
Türk döneminde Bozkırdaki
olaylar öyle hızla cereyan
etmiştir ki, Gök Türklerin
zirveye yükselişleri ile kesin
olarak batışları olsa olsa ancak
yirmi yılı kapsamaktadır.
Mesela Kapgan 716’da öldürülür, Kül Tigin 731’de ölür, Bilge 734’de zehirlenir. Aslında çöküş denilen olayın Kapgan’ın öldürülmesinden daha önceki yıllarda başladı- ğı görülmektedir. “Oğuzların konfederasyondan ayrılıp Çin’e yerleşmeye kalkıştıkları 717-718 yıllarında çöküş tamamlanmıştır” denilebilir. İneklerin Gölü (İnigek köl) zaferiyle Oğuzlara katılmak suretiyle İlteriş Kağan’ın temellerini attığı İmparatorluğun kaderinin Oğuzların ittifaktaki desteğine sıkı sıkıya bağlı olduğu böylece ortaya çıkmaktadır.
Oğuzları, “Çin ile barış”a sevk eden nedenler (Kapgan’ın öldürülmesi, ardından karışıklıkların ve ayaklanmaların çıkması belki bu tercihte rol oynamıştır) Gök Türk iktidarının sonunun geldiğini haber vermektedir. Bu şartlarda Barthold’un “T’u-kiü” (Gök Türkleri kast etmiş) ile Oğuzların özdeş oldukları iddiasını nasıl savunabildiğini3 incelememiz gerekir.
Yirmi yıl esnasında, özellikle manevî yaşamda bir çeşit Çin istilasının olduğu fark edilmektedir. Bu istila çeşitli şekillerde kendini göstermektedir. Bilge Kağan’ın, kendisinin kurmayı arzuladığı şehirde Buda Tao tapınakları açmak veya açılmasına izin vermek gibi bir niyeti var mıydı? Bu kanıt, sadece Çin kaynaklarından elde edildiğine göre kuşkulu görülebilir, ancak Çinlileştirme ile ilgili somut kanıt, On İki Hayvan takviminin günlük kullanımında vardır.
M. Bazin, bu takvimin resmî Çin takvimiyle özdeş olduğunu göstermektedir.4 Bu uygulamanın tarihi net bir şekilde tespit edilebilmektedir. Şöyle ki, öykünün esas metnindeki bütün olayların tarihleri, Türk âdetine (töre) göre “yaşa ait yıllar” ile gösterilmiştir. Sonradan eklenen kısımlarda, yani 1. anıtın kuzeydoğu, güneydo- ğu ve güneybatı yüzlerinde ve 2. anıtın güney yüzünün son kısmında, olduğu gibi On İki Hayvan takvimi kullanılmıştır.
Ongin yazıtında da aynı husus söz konusudur. Burada esas metnin son satırındaki bir tarih, On İki Hayvan takvimi kullanılarak verilmektedir.
Kağanın kendi şahsî gö- rüşlerindeki evrim de hiç şüphesiz Çin etkisinden kaynaklanmaktadır. Kesin olarak şu üç aşama net bir şekilde görülmektedir:
Birincisi… İlteriş Kağan kendi ordusunun, özellikle de Tonyukuk’un rızasıyla tahta çıkar. En başta bulunan kişiyi Gök Tanrı tayin eder.
İkincisi… Kül Tigin Anıtı’nda kağan “Tengri”ye, karısı “katun” ise “Ana Tanrı- ça Umay”a benzer.
Üçüncüsü… Bilge Kağan’ın oğlu, yani onun ikinci halefi, kendisine “Tengri” adını verir ve Çin İmparatoru gibi kendini ilahlaştırır.5
Yaklaşık iki yüzyıl süren tarihle varlığını sürdürmüş olan Gök Türk Devleti, kendisinden sonra gelenlere örnek bir devlet modeli olmuştur. Kendilerinin ve bütün komşu devletlerin belgelerinde “Türk(ler)” adıyla kaydedilen bu yeni yapı, Orhun Kitabeleri’nde sadece bir kez “Kök Türk” adıyla geçtiği için bu adla anılmış ve tanınmıştır.6 Gök Türklerden önce de Türk milletinin var olduğu bir gerçektir, ancak Türk adının, dilinin ve kültürünün yabancı devletler tarafından tanınıp yaygınlaşması, doğrudan Gök Türkler sayesinde olmuştur. Bizzat Gök Türkler döneminde bütün Türk boylarının bir devlet halinde birleşmesi sağlanmıştır.
Dipnotlar 1. Türk Dünyası Kültür Atlası, 2. Baskı, TKH Vakfı yayınları, İstanbul, 2007, s. 52. 2. Cengiz Alyılmaz, Orhun Yazıtları- nın Bugünkü Durumu, Kurmay Yayınları, Ankara, s. 9. 3. W. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi hakkında dersler, İstanbul, 1927, xı-+222 p. 4. L. Bazin, Recherches sur les parlers T’o-pa. T’oung Pao, XXXIX, 4-5. Leiden, 1950, pp. 228-329. 5. Rene Giraud, Gök Türk İmparatorluğu, Çeviren: İsmail Mangaltepe, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1999, s. 33. 6. Ahmet Taşağıl, Kök Tengri’nin Çocukları, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2014, s.123.
Gök Türk kültürü ve tarihinin önemi
mayıs 2016
Dr. Rövşen Alizade
rovsenalizade.ajanda@gmail.com
http://haberajanda.com.tr/contents/files/dergiler/sayi114/files/assets/common/downloads/publication.pdf
Mesela Kapgan 716’da öldürülür, Kül Tigin 731’de ölür, Bilge 734’de zehirlenir. Aslında çöküş denilen olayın Kapgan’ın öldürülmesinden daha önceki yıllarda başladı- ğı görülmektedir. “Oğuzların konfederasyondan ayrılıp Çin’e yerleşmeye kalkıştıkları 717-718 yıllarında çöküş tamamlanmıştır” denilebilir. İneklerin Gölü (İnigek köl) zaferiyle Oğuzlara katılmak suretiyle İlteriş Kağan’ın temellerini attığı İmparatorluğun kaderinin Oğuzların ittifaktaki desteğine sıkı sıkıya bağlı olduğu böylece ortaya çıkmaktadır.
Oğuzları, “Çin ile barış”a sevk eden nedenler (Kapgan’ın öldürülmesi, ardından karışıklıkların ve ayaklanmaların çıkması belki bu tercihte rol oynamıştır) Gök Türk iktidarının sonunun geldiğini haber vermektedir. Bu şartlarda Barthold’un “T’u-kiü” (Gök Türkleri kast etmiş) ile Oğuzların özdeş oldukları iddiasını nasıl savunabildiğini3 incelememiz gerekir.
Yirmi yıl esnasında, özellikle manevî yaşamda bir çeşit Çin istilasının olduğu fark edilmektedir. Bu istila çeşitli şekillerde kendini göstermektedir. Bilge Kağan’ın, kendisinin kurmayı arzuladığı şehirde Buda Tao tapınakları açmak veya açılmasına izin vermek gibi bir niyeti var mıydı? Bu kanıt, sadece Çin kaynaklarından elde edildiğine göre kuşkulu görülebilir, ancak Çinlileştirme ile ilgili somut kanıt, On İki Hayvan takviminin günlük kullanımında vardır.
M. Bazin, bu takvimin resmî Çin takvimiyle özdeş olduğunu göstermektedir.4 Bu uygulamanın tarihi net bir şekilde tespit edilebilmektedir. Şöyle ki, öykünün esas metnindeki bütün olayların tarihleri, Türk âdetine (töre) göre “yaşa ait yıllar” ile gösterilmiştir. Sonradan eklenen kısımlarda, yani 1. anıtın kuzeydoğu, güneydo- ğu ve güneybatı yüzlerinde ve 2. anıtın güney yüzünün son kısmında, olduğu gibi On İki Hayvan takvimi kullanılmıştır.
Ongin yazıtında da aynı husus söz konusudur. Burada esas metnin son satırındaki bir tarih, On İki Hayvan takvimi kullanılarak verilmektedir.
Kağanın kendi şahsî gö- rüşlerindeki evrim de hiç şüphesiz Çin etkisinden kaynaklanmaktadır. Kesin olarak şu üç aşama net bir şekilde görülmektedir:
Birincisi… İlteriş Kağan kendi ordusunun, özellikle de Tonyukuk’un rızasıyla tahta çıkar. En başta bulunan kişiyi Gök Tanrı tayin eder.
İkincisi… Kül Tigin Anıtı’nda kağan “Tengri”ye, karısı “katun” ise “Ana Tanrı- ça Umay”a benzer.
Üçüncüsü… Bilge Kağan’ın oğlu, yani onun ikinci halefi, kendisine “Tengri” adını verir ve Çin İmparatoru gibi kendini ilahlaştırır.5
Yaklaşık iki yüzyıl süren tarihle varlığını sürdürmüş olan Gök Türk Devleti, kendisinden sonra gelenlere örnek bir devlet modeli olmuştur. Kendilerinin ve bütün komşu devletlerin belgelerinde “Türk(ler)” adıyla kaydedilen bu yeni yapı, Orhun Kitabeleri’nde sadece bir kez “Kök Türk” adıyla geçtiği için bu adla anılmış ve tanınmıştır.6 Gök Türklerden önce de Türk milletinin var olduğu bir gerçektir, ancak Türk adının, dilinin ve kültürünün yabancı devletler tarafından tanınıp yaygınlaşması, doğrudan Gök Türkler sayesinde olmuştur. Bizzat Gök Türkler döneminde bütün Türk boylarının bir devlet halinde birleşmesi sağlanmıştır.
Dipnotlar 1. Türk Dünyası Kültür Atlası, 2. Baskı, TKH Vakfı yayınları, İstanbul, 2007, s. 52. 2. Cengiz Alyılmaz, Orhun Yazıtları- nın Bugünkü Durumu, Kurmay Yayınları, Ankara, s. 9. 3. W. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi hakkında dersler, İstanbul, 1927, xı-+222 p. 4. L. Bazin, Recherches sur les parlers T’o-pa. T’oung Pao, XXXIX, 4-5. Leiden, 1950, pp. 228-329. 5. Rene Giraud, Gök Türk İmparatorluğu, Çeviren: İsmail Mangaltepe, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1999, s. 33. 6. Ahmet Taşağıl, Kök Tengri’nin Çocukları, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2014, s.123.
Gök Türk kültürü ve tarihinin önemi
mayıs 2016
Dr. Rövşen Alizade
rovsenalizade.ajanda@gmail.com
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder