7.7 II. GÖK TÜRK DEVLETİ
7.7. 1 Bağımsızlığa Giden Yol ve Yeni Yapılanma
Kutlug Kağan kaynakların açıkça belirttiği üzere Doğu GökTürk Kağanı
Il’in soyundan geliyordu. Kendinden önceki bağımsızlık hareketlerinin kan-
lı savaşlara rağmen başarısız olması Kutlug’u yıldırmadı. Ayrıca daha planlı
davranarak Çin sınırlarından uzağa kaçtı (Çogay Kuzı). Arkasından Karakum
Kalesi’ne geçerek Dokuz Oğuzların sürülerini yağmaladı. Biraz askerî güç ka-
zanınca II. Gök Türk Devleti’nin bağımsızlığını ilan etti. Kardeşlerinden Beg
Çor’u Şad, Tuo-hsi-fu’yu da yabgu tayin ederek devletini teşkilatlandırdı.
7.7.2 Tonyukuk’un Katkısı
Çin’de hapiste bulunduğu yerden kaçarak Gök Türk Devleti’ne sığınan
Tonyukuk’un Kutlug tarafından Apa Tarkan tayin edilmesiyle devlet esas
kuvvetini aldı. Tonyukuk’un yaptığı planlar ve uyguladığı stratejiler saye-
sinde devlet sağlam temellere oturtuldu.
GökTürkDevleti’nin kurumlaşmaya çalıştığı sırada Dokuz Oğuzlardan
bir kaçak gelmiş ve tehlikeyi bildirmişti. Buna göre, kendilerine yeni bir ka-
ğan seçen Dokuz Oğuzlar doğudaki Kıtanlara ve güneydeki Çin’e elçi gön-
dererek, Gök Türklerin günden güne hızla kuvvetlendiklerini bildirdi; bunu
önlemek için hemen birleşip onlara saldırmalılardı. Bu haberi duyan Ton-
yukuk, Çinlilerin, Kıtanların ve Dokuz Oğuzların ittifak yapmaları hâlinde
düşecekleri zor durumu iyi kavradı. Rakipleri birleşmeden harekete geçti,
iki bin kişilik ordusuyla altı bin kişilik Dokuz Oğuzları mağlup etmeyi başar-
dı. Böylece, yeni kurulan Gök Türk Devleti Tonyukuk’un yerinde hareketi
sayesinde yok olmaktan kurtuluyordu. Neticede Orhun-Selenga havalisin-
de Türk birliği sağlandı.
7.7.3 Durmak Bilmeyen Akınlar
Bundan sonra Çin’e karşı hücumlara geçildi. Lan eyaletini ele geçirip vali
Wang Te-mao’nun öldürülmesi onların T’ang hanedanına karşı kazandıklan
ilk zaferdi. Daha sonra bunların ardı arkası kesilmedi. Savaş meydanlarında
tutunamayan Çinli generaller hilelerle GökTürkleri durdurmaya çalışıyorlar-
dı. Esir Gök Türklerin yaşadığı Kuei eyaletine akınlar düzenlendi. Yine vali ve
kumandanlar yakalandı. 683 yılına gelindiğinde Çin Sarayı’nda Feng ve Hsia
gibi eyaletlerin GökTürklere kendiliğinden bırakılması tartışılıyordu. 684 yı-
lında Shuo eyaletine bizzat Kutlug’un kumanda ettiği ordular girerken, 685’te
Tai eyaleti baskına uğradı. 686 yılında da aynı hızla devam etti.
687 yılından itibaren karşı tedbirleri almakta başarılı olan Çinliler ufak
çapta Gök Türk kuvvetlerini mağlup etmeyi başardılar. Fakat 689 ’da Hsie
Huai-i adlı bir Budist rahibin kumandasında büyük bir ordu daha hazırla-
dılarsa da herhangi bir zafer kazanamadılar. Kutlug, Çinlilerle on yedi kez,
Kıtanlarla yedi kez savaşmıştı.
7.7.4 Kutlug Kağan’ın Ölümü Çin’deki Türklerin Kurtarılması
Aynı yıl Tonyukuk, Türgişlerle savaştı. Bundan iki yıl sonra, hastalanan
Kutlug öldü. Çinlilerle on yedi kez, Kıtanlarla yedi kez, Oğuzlarla beş kez
savaşmıştı.
Elli yıllık esaret devresinden sonra Kutlug liderliğinde bağımsızlıklarına
kavuşan Gök Türklerin ikinci devletlerinin kuruluş mücadelesi üç aşamada
gelişmişti. Gobi Çölü’nün güneyinde Çin’e yakm bölgede 679 yılında başla-
yan ilk ayaklanma kısa zamanda çok geniş bir alana yayılmış, değişik mev-
kilerde bulunan Türk beyleri derhâl buna iltihak etmişlerdi. Ancak, üzerle-
rine gönderilen Çin ordusunu mağlup edemeyen Gök Türk liderlerinden
A-shih-na Ni-shu-fu öldürülmüştü. A-shih-te Feng-chih ise esir düşmüştü.
Hayatını kurtarmayı başaran Wen-fu, Gök Türk hanedan ailesinden yeni bi-
rini, A-shih-na Fu-nien’i reis seçti. Onlar da uzun süren mücadelelerinden
zaferle çıkamadılar. Fakat onların mağlup olup Çin’e götürüldükleri esnada
kendini kurtanp Çogay-kuzı Dağı’na sığınan Kutlug etrafindakilerin sayısını
artırarak, Dokuz Oğuzların hayvanlarını yağmalayıp ihtiyacı olan yiyecek ve
benzeri malzemeleri temin etti. Bundan sonra kağanlığını ilan edip II. Gök
Türk devletini resmen kurdu. Artık, sıra Çin’e ağır darbeler vurmaya gelmişti.
69 1 yılının sonunda ölümüne kadar bütün Kuzey Çin’i baştanbaşa alanlarıyla
istila etti. Tonyukuk’un zamanında harekete geçerek Dokuz Oğuzların, Çin
ve Kıtanlarla yaptığı gizli ittifakı çökertmesiyle büyük bir tehlikeden kurtuldu.
Ardından Ötüken bölgesi ve civarındaki ve de Altay Dağları’na uzanan saha-
daki bütün diğer Türk boylarını kendine bağladı. 689 ’da Tonyukuk daha o
zamanlar batıdaki Türgişler üzerine dahi sefer tertiplemişti.
682 ’de tam bağımsızlığını kazandıktan sonra Kutlug ve Tonyukuk li-
derliğinde II. Gök Türk Devleti geçen on yıllık sürede Ötüken bölgesini mer-
kez yaparak etrafındaki diğer Türk boylarını kendine bağladı. Her fırsatta
Çin’deki T’ang Imparatorluğu’na ardı ardına darbeler indirerek esaret al-
tındaki Türkleri kurtarmaya çalıştı. Çin’in kuzeyi doğudan batıya tamamen
Gök Türk akutlarına maruz kalmıştı. Neticede, Kutlug’un kurduğu ve tahtta
kaldığı on yıllık sürede Gök Türk devleti her açıdan hızla gelişti.
AHMET TAŞAĞIL (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi) KÖK TENGRİ’NİN ÇOCUKLARI (Avrasya Bozkırlarında İslâm Öncesi Türk Tarihi)
7.7. 1 Bağımsızlığa Giden Yol ve Yeni Yapılanma
Kutlug Kağan kaynakların açıkça belirttiği üzere Doğu GökTürk Kağanı
Il’in soyundan geliyordu. Kendinden önceki bağımsızlık hareketlerinin kan-
lı savaşlara rağmen başarısız olması Kutlug’u yıldırmadı. Ayrıca daha planlı
davranarak Çin sınırlarından uzağa kaçtı (Çogay Kuzı). Arkasından Karakum
Kalesi’ne geçerek Dokuz Oğuzların sürülerini yağmaladı. Biraz askerî güç ka-
zanınca II. Gök Türk Devleti’nin bağımsızlığını ilan etti. Kardeşlerinden Beg
Çor’u Şad, Tuo-hsi-fu’yu da yabgu tayin ederek devletini teşkilatlandırdı.
7.7.2 Tonyukuk’un Katkısı
Çin’de hapiste bulunduğu yerden kaçarak Gök Türk Devleti’ne sığınan
Tonyukuk’un Kutlug tarafından Apa Tarkan tayin edilmesiyle devlet esas
kuvvetini aldı. Tonyukuk’un yaptığı planlar ve uyguladığı stratejiler saye-
sinde devlet sağlam temellere oturtuldu.
GökTürkDevleti’nin kurumlaşmaya çalıştığı sırada Dokuz Oğuzlardan
bir kaçak gelmiş ve tehlikeyi bildirmişti. Buna göre, kendilerine yeni bir ka-
ğan seçen Dokuz Oğuzlar doğudaki Kıtanlara ve güneydeki Çin’e elçi gön-
dererek, Gök Türklerin günden güne hızla kuvvetlendiklerini bildirdi; bunu
önlemek için hemen birleşip onlara saldırmalılardı. Bu haberi duyan Ton-
yukuk, Çinlilerin, Kıtanların ve Dokuz Oğuzların ittifak yapmaları hâlinde
düşecekleri zor durumu iyi kavradı. Rakipleri birleşmeden harekete geçti,
iki bin kişilik ordusuyla altı bin kişilik Dokuz Oğuzları mağlup etmeyi başar-
dı. Böylece, yeni kurulan Gök Türk Devleti Tonyukuk’un yerinde hareketi
sayesinde yok olmaktan kurtuluyordu. Neticede Orhun-Selenga havalisin-
de Türk birliği sağlandı.
7.7.3 Durmak Bilmeyen Akınlar
Bundan sonra Çin’e karşı hücumlara geçildi. Lan eyaletini ele geçirip vali
Wang Te-mao’nun öldürülmesi onların T’ang hanedanına karşı kazandıklan
ilk zaferdi. Daha sonra bunların ardı arkası kesilmedi. Savaş meydanlarında
tutunamayan Çinli generaller hilelerle GökTürkleri durdurmaya çalışıyorlar-
dı. Esir Gök Türklerin yaşadığı Kuei eyaletine akınlar düzenlendi. Yine vali ve
kumandanlar yakalandı. 683 yılına gelindiğinde Çin Sarayı’nda Feng ve Hsia
gibi eyaletlerin GökTürklere kendiliğinden bırakılması tartışılıyordu. 684 yı-
lında Shuo eyaletine bizzat Kutlug’un kumanda ettiği ordular girerken, 685’te
Tai eyaleti baskına uğradı. 686 yılında da aynı hızla devam etti.
687 yılından itibaren karşı tedbirleri almakta başarılı olan Çinliler ufak
çapta Gök Türk kuvvetlerini mağlup etmeyi başardılar. Fakat 689 ’da Hsie
Huai-i adlı bir Budist rahibin kumandasında büyük bir ordu daha hazırla-
dılarsa da herhangi bir zafer kazanamadılar. Kutlug, Çinlilerle on yedi kez,
Kıtanlarla yedi kez savaşmıştı.
7.7.4 Kutlug Kağan’ın Ölümü Çin’deki Türklerin Kurtarılması
Aynı yıl Tonyukuk, Türgişlerle savaştı. Bundan iki yıl sonra, hastalanan
Kutlug öldü. Çinlilerle on yedi kez, Kıtanlarla yedi kez, Oğuzlarla beş kez
savaşmıştı.
Elli yıllık esaret devresinden sonra Kutlug liderliğinde bağımsızlıklarına
kavuşan Gök Türklerin ikinci devletlerinin kuruluş mücadelesi üç aşamada
gelişmişti. Gobi Çölü’nün güneyinde Çin’e yakm bölgede 679 yılında başla-
yan ilk ayaklanma kısa zamanda çok geniş bir alana yayılmış, değişik mev-
kilerde bulunan Türk beyleri derhâl buna iltihak etmişlerdi. Ancak, üzerle-
rine gönderilen Çin ordusunu mağlup edemeyen Gök Türk liderlerinden
A-shih-na Ni-shu-fu öldürülmüştü. A-shih-te Feng-chih ise esir düşmüştü.
Hayatını kurtarmayı başaran Wen-fu, Gök Türk hanedan ailesinden yeni bi-
rini, A-shih-na Fu-nien’i reis seçti. Onlar da uzun süren mücadelelerinden
zaferle çıkamadılar. Fakat onların mağlup olup Çin’e götürüldükleri esnada
kendini kurtanp Çogay-kuzı Dağı’na sığınan Kutlug etrafindakilerin sayısını
artırarak, Dokuz Oğuzların hayvanlarını yağmalayıp ihtiyacı olan yiyecek ve
benzeri malzemeleri temin etti. Bundan sonra kağanlığını ilan edip II. Gök
Türk devletini resmen kurdu. Artık, sıra Çin’e ağır darbeler vurmaya gelmişti.
69 1 yılının sonunda ölümüne kadar bütün Kuzey Çin’i baştanbaşa alanlarıyla
istila etti. Tonyukuk’un zamanında harekete geçerek Dokuz Oğuzların, Çin
ve Kıtanlarla yaptığı gizli ittifakı çökertmesiyle büyük bir tehlikeden kurtuldu.
Ardından Ötüken bölgesi ve civarındaki ve de Altay Dağları’na uzanan saha-
daki bütün diğer Türk boylarını kendine bağladı. 689 ’da Tonyukuk daha o
zamanlar batıdaki Türgişler üzerine dahi sefer tertiplemişti.
682 ’de tam bağımsızlığını kazandıktan sonra Kutlug ve Tonyukuk li-
derliğinde II. Gök Türk Devleti geçen on yıllık sürede Ötüken bölgesini mer-
kez yaparak etrafındaki diğer Türk boylarını kendine bağladı. Her fırsatta
Çin’deki T’ang Imparatorluğu’na ardı ardına darbeler indirerek esaret al-
tındaki Türkleri kurtarmaya çalıştı. Çin’in kuzeyi doğudan batıya tamamen
Gök Türk akutlarına maruz kalmıştı. Neticede, Kutlug’un kurduğu ve tahtta
kaldığı on yıllık sürede Gök Türk devleti her açıdan hızla gelişti.
AHMET TAŞAĞIL (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi) KÖK TENGRİ’NİN ÇOCUKLARI (Avrasya Bozkırlarında İslâm Öncesi Türk Tarihi)
çugay DY>A< Çin. E1ik shi-hui "yer adı": ç. yış OrhYaz 132 (KT G 6) -, "yer adı ([~ıl.J] Yin-Shan dağlan)": ç. kuzin ... olurur ertimiz 7 Tuny. 57 b. Bugün ÇHÇ sınırlan içerisinde, İç Moğolistan'da kalan Yin Şan "Yin . Dağlan"nın yazıtlardaki karşılığı olan çugay için bak. Czegledy. Çuğay'ı, kökenini uzun ve etraflı bir yazıyla ele alan S. Tezcan sonuç olarak Tuvaca çuğay "kireç", Klasik Moğolca silJuy, şohu», çohu», Halha Moğolcası şolJoy, Buryatça şohoy, Kalmukça şilJü, sülJü ve şülJil biçimlerine bakarak sözcüğü -u- ile çugay okur. Anlamı "kireç" ya da "kireç taşı" olması gereken sözcükTezcan'a göre Çin. E1ik shi-hui sözcüklerinden gelişmiştir, aynntılar ilgili yazıdadır (1995: 230-31).
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder